وقتی مواد مخدر و اعتیاد جای همه چیز را پر می کند!

وقتی مواد مخدر و اعتیاد جای همه چیز را پر می کند!
چندوقت پیش بود که پژوهش سازمان ملل درباره رتبه کشورها در شادی توجه‌ها را به خود جلب کرد. ایران در این رتبه‌بندی، رتبه ۱۱۰ از میان ۱۵۸ کشور را داشت. در پی این رتبه‌بندی، برخی مسئولین و کارشناسان بار دیگر نسبت به کمبود نشاط اجتماعی در کشور ابراز نگرانی کردند.

استدلال این است که همان‌طور که عوامل مختلف بر روی کاهش میزان شادی در جامعه نقش دارد، این کاهش شادی نیز به نوبه خود سبب ساز اتفاقی در جامعه خواهد بود. برخی از کارشناسان می‌گویند کاهش شادی در گرایش بیشتر به مصرف مواد مخدر موثر است.

رشد اعتیاد این روزها مسئله‌ای گریزناپذیر است. عوامل مختلفی بر روی اعتیاد اثرگذارند؛ وجود فرصت‌های اضافی و خالی‌بودن اوقات فراغت، نداشتن شغل و درآمد، بحران فقر و نابرابری و عدم توجه به عدالت اجتماعی، دگرگونی سریع فرهنگ، ضعف سیستم کنترل درونی و… بخشی از این عوامل هستند که در گرایش افراد به مواد مخدر نقش دارند. در این میان، کاهش شادی و نشاط اجتماعی را نیز باید به عوامل متعدد گرایش به اعتیاد و مواد مخدر اضافه کرد. چرا که به گفته کارشناسان تمام عوامل اجتماعی مانند حلقه‌هایی به‌هم‌پیوسته هستند که مدام بر روی یکدیگر اثر خواهند گذاشت.

• رابطه شادی و اعتیاد به مواد مخدر
بسیاری از مسئولین و صاحب‌نظران نیز بر رابطه تنگاتنگ اعتیاد و شادی تاکید کرده‌اند. علیرضا جزینی –قائم‌مقام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر- می‌گوید “جستجوی نشاط و لذت جزئی از علل گرایش به مصرف مواد مخدر است.” سیدحسن موسوی چلک –رئیس انجمن مددکاران اجتماعی- نیز با اشاره به رتبه ایران در شادی معتقد است “در دنیای کنونی، فرصت شادی به‌ویژه شادی‌های گروهی کمتر پیش می‌آید، در نتیجه انسانی که تنهاتر شده به سراغ مصرف مواد مخدر می‌رود.”

• مواد مخدر چگونه جای شادی را می‌گیرد؟
در تحلیل رابطه میان شادی و نشاط اجتماعی و گرایش به اعتیاد و مواد مخدر باید بر مولفه‌های نشاط‌ آور تاکید کرد. دکتر شفیعی –پزشک، جامعه‌شناس و عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران-  به عوامل متعددی که می‌توانند در یک جامعه ایجاد شادی کنند اشاره می‌کند و گرایش به انواع مخدر را جبران خلاء فعالیت‌های نشاط‌ آور می‌داند.

نشاط بخشی از نیاز انسان‌ها برای رسیدن به احساس رضایتمندی است. رسیدن به این احساس رضایتمندی راه‌های مختلفی دارد. در مغز انسان مداری به نام مدار پاداش وجود دارد. این مدار پاداش می‌تواند به انسان‌ها احساس رضایت و لذتی دهد که یکی از راه‌های آن شادی اجتماعی است. مصرف مواد مخدر نیز این نوار پاداش را تحریک می‌کند و چه بسا این مصرف می‌تواند پاداشی در میزانِ بسیار زیاد را به فرد بدهد. البته افرادی که استفاده از مواد مخدر را برای تحریک مغز برمی‌گزینند متوجه هزینه‌های بعدی آن نیستند.

• نارضایتی شغلی و اعتیاد به مواد مخدر
رضایتمندی شغلی نیز یکی دیگر از محرک‌ها برای احساس رضایت و نشاط است. خیلی اوقات افرادی در یک محیط کاری به دلایلی چون استرس شغلی و عدم دریافت پاداش کافی، برای مصرف مواد مخدر انگیزه پیدا می‌کنند.

• محرومیت‌های جنسی و اعتیاد به مواد مخدر
سوژه‌ها و محرک‌هایی بسیاری وجود دارند که مدار مغز انسان را می‌توانند تحریک کنند. یکی از موثرترین این محرک‌ها ارضای جنسی افراد است؛ در زمانی که یک فرد به هر دلیل از برقراری رابطه جنسی محروم شود، یکی از جایگزین‌های آن می‌تواند مواد مخدر باشد. ارضای جنسی یکی از نزدیک‌ترین محرک‌ها به لذت ناشی از مصرف مواد مخدر است. متاسفانه کم‌هزینه بودن مواد مخدر می‌تواند در چنین شرایطی افراد را به خود جذب کند.

 • کمبود روابط اجتماعی و اعتیاد به مواد مخدر
رفتارها و ارتباطات اجتماعی نیز، یکی‌دیگر از محرک‌هایی است که مدار پاداش مغز انسان را تحریک می‌کند. اگر زمینه‌های اجتماعی برای وجودِ مکان‌هایی همچون پاتوق‌ها باشد، تعاملات اجتماعی سالم در قالب زمینه‌های ورزشی، دوستانه، خانوادگی و… شکل می‌گیرد که می‌تواند نشاط‌ آور باشد. اما اگر این مکان‌ها وجود نداشته باشد، باز هم یکی از در دسترس‌ترین راه‌ها برای رسیدن به رضایت و لذت، مصرف مواد مخدر است.

• خوبی‌هایی که شادی دارد
افسردگی یکی از عوامل مستعدکننده برای مصرف مواد مخدر است، افسردگی مقابل نشاط قرار دارد و یکی از منافع انجام فعالیت‌های نشاط‌ آور، احساس تعلق به جمع و جامعه است. این فعالیت‌ها در جوامع سنتی اشکال مخصوص به خود را داشته و در جوامع مدرن این فعالیت‌ها را باید در قالب NGO ها، جمع‌های دوستانه، پاتوق‌ها و فضاهای گردهم‌آمدن جستجو کرد. احساسی که در نتیجه این فعالیت‌ها به افراد دست می‌دهد، خود فاکتوری محافظت‌کننده برای مصرف مواد مخدر است.

فعالیت‌های نشاط‌ آور، علاوه بر همبستگی، منجر به جلوگیری از انزوا و طردشدگی می‌گردد. در مقابل و در نبود این فعالیت‌ها، طرد و انزوای جمعی صورت می‌گیرد. برای مثال محله یا گروه خاصی را در نظر بگیرید که از فعالیت‌های لذت‌بخش محروم باشند، آن‌ها احساس می‌کنند که از جامعه حذف شده‌اند. در بسیاری از محلات شهری ما نیز که امکانات لازم برای نشاط اجتماعی فراهم نیست، احساس طردشدگی در افراد ایجاد می‌گردد.

بنابراین به طور کلی، از جنبه زیستی، روانی و اجتماعی فعالیت‌های نشاط‌آور، چه به صورت فردی و چه به صورت جمعی، عاملی محافظت‌کننده از گرایش به مواد مخدر هستند، که اگر نباشند عامل خطر خواهند بود.

• از نبود امکانات، تا نبودِ احساس رضایت
بسیاری اعتقاد دارند که جامعه ما از کمبود نشاط رنج می‌برد. رتبه ایران در شادی نیز رتبه پایین در جهان است. به‌طور کلی، برای احساس شادی، امکانات یک موضوع و احساس رضایت موضوع دیگر است. چرا که دیده شده بسیاری از جوامع با وجود این‌که در شرایط فقر به‌سر می‌برند، احساس نشاط می‌کنند. همچنین ما بین آنچه که یک جامعه دارد و آنچه که گمان می‌کند که ندارد، تفاوت وجود دارد؛ اگر در یک جامعه احساس رضایتمندی پایین باشد و فرد به هر دلیل به انتظاراتش نرسد، می‌توان از کاهش شادی در آن جامعه سخن گفت.
بنابراین بخش مهم در احساسِ شادی یک جامعه، مسائل فرهنگی و تغییراتی است که آن جامعه به سمت آن حرکت می‌کند. دراین‌باره شرایط ایران قابل توجه است؛ ایرانی‌ها احساس می‌کنند که از آنچه‌ هستند پایین‌ترند. این درحالی است که کشور ما در مقایسه با ده سال گذشته خود، تغییراتی در جهت بهبود داشته، اما انتظارات جامعه ایرانی باعث می‌شود که افراد از داشته‌های موجود لذت نبرند. مصرف مواد مخدر و افزایش آن نیز یکی از راه‌ها در پی این نارضایتی است.

• وجوه دیگر اعتیاد به مواد مخدر
در دسترس و سهل‌الوصول بودن مواد مخدر، روحیه ایرانی و گرایش آن به حالت‌هایی مانند افسردگی، شکست‌های شغلی، مسائل خانوادگی و… از دلایل مهم دیگر شیوع مصرف مخدر در میان ایرانی‌ها هستند.
با وجود دلایل مختلف موثر بر روی مصرف مواد مخدر، باید فرض را بر این گذاشت که از آن‌جایی که نشاط اجتماعی بیشتر در میان جوانان و نوجوانان اهمیت می‌یابد، درنتیجه کمبود آن منجر به گرایش به مواد مخدر می‌گردد. یه طور طبیعی جوان بودن هرم جمعیتی ایران، شادی و مواد مخدر را در رابطه‌ای متقابل قرار خواهد داد.